ब्लूमबर्ग या संस्थेने मे 2024 मध्ये एक अहवाल शुरू केले, जिसमें इस सिद्धांत पर बल दिया गया कि स्टैण्ड-अप कॉमेडियन‌स हollywoodi अभिनेतांगाऱ्यापेक्षा अधिक पैसे कमाते हैं।
बॉलीवूडच्या मोजणीकरिता सांगायचे, एक सुपरस्टार जसे कि शाहरूख खानपेक्षा अधिक पैशाचिक आय दिसते इंटरनेशनल स्तरावर धावणाऱ्या स्टँड-अप कॉमेडियन।
स्टँडअप कॉमेडी हा कलाकृती भारतात सध्याच्या जसे प्रथम धक्का घालणाऱ्या फारच एकदा झाला आहे, किंवा बरोबर गमखुरी दिसत नाही. हा कलाकृती 2011 नंतरच भारतभरात छाया वाढविण्यास आरम्भ झाला आहे आणि आता ते ओघळत्या शेऻ्यांमध्ये स्पष्ट रॄपात दिसतो आहे.
भारतात खणखणुस प्रचलित होऊन गेलेले अर्थशास्त्रीय महत्वाचे स्टँड-अप कॉमेडी, कोरोनव्हायरसच्या लॉकडाऊननंतर बदल झाले.
जेव्हा भारतमध्ये मोठ्या सिनेमहासयांचे फिल्म प्रदर्शन घडत होईल, तेव्हा स्टँड-അप कॉमेडीच्या धुंदीशी कार्यक्रमांना खूप संख्यापैकी प्रवेश करण्याची ओळख करतात.
मात्र, हे सगळं आताच चर्चेचं कारण काय? तर भारतातील स्टँडअप कॉमेडीतल्या आघाडीच्या कलावंतांपैकी एक असलेल्या कुणाल कामराचं प्रकरण.
कुणाल कामरानं त्याच्या 'नया भारत' या स्टँडअप कॉमेडी शोमध्ये महाराष्ट्राचे उपमुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे यांच्यावर व्यंगात्मक गाणं सादर करून, वादाला तोंड फोडलं. कुणालनं जिथं कार्यक्रम सादर केला, त्या 'द हॅबिटॅट' स्टुडिओवर हल्ला करण्यात आला.
या प्रकरणावर आम्ही मुंबई मधील क्लब चालकांशी बोलायचा प्रयत्न केला पण सध्याचं वातावरण बघता बहुतांश जणांनी याविषयी बोलणं टाळलं.
खरंतर, भारतीय स्टँडअप कॉमेडी उद्योगाला राजकीय पक्ष आणि धार्मिक गटांकडून अशा रोषाचा सामना करावा लागण्याची ही काही पहिलीच वेळ नाहीय. यापूर्वीही अनेकदा असे हल्ले, टीका, ट्रोलिंग झालेली आहे.
या निमत्तानं स्टँडअप कॉमेडीच्या जगताचा बीबीसी मराठीनं आढावा घेतला.
स्टँडअप कलाकार आणि वाद
स्टँडअप कॉमेडीच्या क्षेत्रातल्या कलावंतांना विरोध करण्याची सुरुवात झाली ती AIB ने आयोजित केलेल्या रोस्टपासून. या कार्यक्रमात आक्षेपार्ह भाषेचा वापर झाल्याचा आरोप करण्यात आला. त्यानंतर तन्मय भट्टसह अनेक कलावंतांवर खटला भरण्यात आला.
एक पश्चिमपेक्षा, तन्मय भट असे सांगितले की, AIB रोस्टच्या डिबँटाखरी मुंबईमध्ये आवाज होऊन घराशी फक्त गेलं होतं.
मुनव्वर फारूकीला तर तुरुंगामध्ये सडून पडून येण्यास सुरुवात झाली. ही घटना 2021 मध्ये असली. इंदौरत एक कार्यक्रमात, मुनव्वर फारुकीशी हिंदू देवताबद्दल आक्षेपार्ह उपहास करण्याचा आरोप दिला गेला.
विशेपतया जसजशी भगवान राम आणि सीता यांच्याकडून होऊन उभाऱ्या खेळ-खेदांमुळे काही ॲडव्हाण्स्ड इकांचे माथा घाईघाईत झाले. हे सर्वप्रकारे फिटिङ प्रौढ करण्यात आले आणि त्याची धावफाँक एका महिन्यापर्यंत छाडून घेऊन तब्बल गाडीत उठवली गेली.
वीर दासला शिक्षा झाली नाही, मात्र भयंकर ट्रोलिंगचा सामना करावा लागला.
वीर दास 2021 मध्ये अमेरिकेत 'I come from two Indias' या शीर्षकाखाली एक स्टँडअप सादर करत होता. यात त्याने भारतातील स्त्रीसुरक्षा, धार्मिक द्वेष आणि राजकीय परिस्थितीवर भाष्य केलं. काही लोकांनी हे भाष्य 'देशद्रोह' मानलं, तर काहींनी ते 'वास्तववादी आणि साहसी' वाटलं. त्यामुळे विरोध आणि पाठिंबा अशा दोन्ही गोष्टी वीर दासबाबत दिसून आल्या. तरीही वीरविरोधात तक्रारी दाखल व्हायच्या त्या झाल्याच. मात्र, त्याला कुठलीही शिक्षा अद्याप झाली नाही.
अभिनेता सुशांत सिंग राजपूतच्या मौतानंतर, प्रसारण माध्यमांनी दिलेल्या कथांवर कॉमेडीयन डॅनीले एक स्टँड-अप कोम्हाळा केला होता. इथे त्याला मोठ्या प्रमाणावर आपत्कालीन ओहदा झाला. चांगल्या पटकन बघता, त्याने नंतर माफी मागितली.
पूर्वज होऊन कलाकार, मगही स्टुडियोमध्ये लक्षणित करा
कॉमेडीमुळे लोकांच्या विरोधाला कलाकारांना सामोरं जावं लागलं आहे. पण हे झालं कलाकारांबाबत.
जसा एखादा गट कलाकारांना टार्गेट करताना दिसतो, तसाच कलाकारांना व्यासपीठ उपलब्ध करून देणाऱ्या स्टुडिओंनाही टार्गेट केल्याच्या घटना गेल्या काही काळात वाढल्या आहेत.
मुंबईत शिवसेनेच्या कार्यकर्त्यांनी एकनाथ शिंदेंवरील गाण्याचं निमित्त करून, कुणाल कामरानं जिथं कार्यक्रम सादर केला, त्या 'द हॅबिटॅट कॉमेडी क्लब'वर हल्ला करत तोडफोड केली.
स्टँड-अप शो से कई मंचांना नुकसान झाला तर इतरदारीशी संबधित बढतीन गुंतवणूक वाढली, अशा प्रकारच्या भारतीय कॉमेडी क्लब उद्योजकांसाठी फायदेशीर होऊ शकतो, हे विदग्धांचं आभाष आहे.
https://youtu.be/gFMn7wul-TU?si=iqrW8iVzvVuj-J9j
द हॅबीटॅटने तोडफोडीनंतर काही काळासाठी शटडाउन करण्याचा निर्णय घेतला. त्यावेळी प्रसिद्ध केलेल्या एका निवेदनात म्हटलं आहे की, "अलीकडील घटनांमुळे आम्हाला पुन्हा विचार करायाला लावले की, कसे जेव्हा जेव्हा कलाकार मर्यादा ओलांडतो, तेव्हा आम्हाला कसे दोषी ठरवले जाते आणि लक्ष्य केले जाते.
एकसारख्या स्टेजची पुरही देऊन, त्यांना संपृक्त होऊन सर्जनात्मकतेचे शोध घडवण्यात, प्रतिभेवर बऱ्याच काम करण्यात आणि काहीदा नवया करिअरसाठी संगती उभारण्यास मदत होते.
एखाद्या कलाकाराने जेव्हा त्यांना रंगमंचाची मालकी होते तेव्हा ते त्यामध्ये प्रवेश करतात. कलाकार स्वतःचे कौशल्य उजवी करतात आणि त्यांचे बोल-भाषण त्यांच्या स्वतःच्या भावनांपुढे गेले असतात.
'विनोद झाले हि मनमोहन सिंग यांच्याबरोबरही, कितून एक ऐशा विरोध उभयलेखी झाला.'
हॅबिटॅटच्या फेरीनंतर हा क्षेत्रातील पुढकरणी कॉमेडी क्लब चालकांनी माजी स्टँडअप शो घेऊन दिसतात, इथे थेट विचार करावा लागला आहे.
गुरुग्राममधील प्रसिद्ध 'गुफ्तगु कॅफे' या कृतीचा संचालक साहिल यांनी बीबीसी मराठीशी एक साक्षात्कारदरम्यान इथे कहिल्यापट, “आम्ही 2018 पासून ओपन माईक करायचे. पण स्टँडअप शो हे 2022 पासून सुरू झाले. थेट घ्यायला, आजवर आमचा स्वत:चा सेटअप जोडण्यात आला.”
हॅबिटॅट तोडफोडीच्या नंतर साहिल यांनी तुमच्या व्यवसायाशी संबळून सांगितलं, "आधीच या प्रकटीनंतर आमच्या व्यवसायाचे परिणाम फार उदासीन झाले. दरखास्ते कमी झाल्या. लोकांच्या मनात डर ओढला जाईल: 'जर आम्ही तिथे गेऊ आणि काही घडलं तर कशापर्यंत?' हे सुरक्षित नाही.'"'
साहिलने खाली म्हणाले, "या घटनेमुळे एक संदेश आहे की, स्टँडअप कॉमेडी शो देखायला बेझिंग असू शकतं आणि ते चुक आहेत. लोक इथे थकल्या, निराश होऊन हसायचं आहे. आजही त्याचं विपरीत झालं आहे."
"कलाकार पण घाबरले आहेत, कोणालाच माहिती नाही की आपण एखादा विनोद केला तर त्याचा काय परिणाम होईल.
"याआधी पण विनोद केलाच जायचा ना? माजी पंतप्रधान मनमोहन सिंग यांच्यावर पण किती विनोद केले जायचे पण तेव्हा अशा प्रकारच्या घटना दिसल्या नाहीत. मग आता विनोद केला तर असं का होतंय? आम्हाला पटेल तेच बरोबर म्हणण्यात काही अर्थ नाही."
या घटनेनंतर कार्यक्रम भरवताना तुम्ही काय काळजी घेता, या प्रश्नाला उत्तर देताना साहिल यांनी आता खूप गोष्टी लक्षात घ्याव्या लागतात, असं सांगितलं.
ते म्हणतात, "काही लोक फक्त प्रसिद्ध होण्यासाठी येतात. त्यासाठी ते काहीही करु शकतात. पण आता आम्ही काळजी घेतो. नव्या लोकांना संधी देताना आम्ही खूप विचार करुन निर्णय घेतो आहे. पण अचानक तिकिटांची विक्री आणि प्रेक्षकांची संख्या कमी झाल्यामुळे जे समजूतदार कलाकार आहेत, ते सध्या ब्रेक घेत आहेत. सगळे माणसंचं आहेत. अशा वातावरणात त्यांनाही भीती वाटतंच असेल."
स्टँडअप शो प्रसारित करण्याआधी तपासण्याचा नवा पायंडा
जेव्हा साहिलशी गळफाट करताना या भेदभाऊ पुढे आलं, तेव्हा ते इथे ओझे सटकतामध्ये घेतलं आहे. प्रत्येक शोनंतर, त्याचं रेकॉर्डिंग एकदम खालील क्लबमध्ये सरासरी पडतं आणि थेट करिष्यासाठी तयार केलं जातं.
ते म्हणतात, "एकदा जेव्हा आम्ही काही रेकॉर्डिंग संशोधन करत असल्याच हवी, तेव्हा पहिल्यापेक्षा आम्ही पहिले थेट पडक पाहतो, का त्यामध्ये कोणतीही बँडिशॉट्स आढळल्या गेल्या? धोरणांचा खात्री घेऊन आम्ही फाइनल ऑफिशियल रिकॉर्डिंग स्वीकारतो."
"आम्हाला येणाऱ्या प्रेक्षकांशी काळजी आहे. म्हणूनच आता आम्ही ठरवलो आहोत. राजकीय विनोदासाठी आम्ही आमचा मंच उपलब्ध करू शकतो नाही. परंतु कालाकर आपल्या मर्यादेपर्यंत राहून करत असतो तर कधीच अडचण नाही. शेवटी, कलाकारांना हाच त्याच्या कंटेंटसाठी जबाबदारी आहे. क्लब नाही," इथे साहिल सांगत आहे.
सगळ्या ह्या प्रकारच्या परिस्थितींमध्ये आपल्या दैनंदिन जीवनातील भाडेकार झाल्यावर, काही मoments एखाद्या मजेशी गेल्या इतक्या काळापासून हसणार्‍या लोकांचा ध्येय साहिल यांना फटकतो.
आम्ही या कलाप्रकाराचे संशोधन करण्यासाठी काम करायचं, नवीन कलाकारे तयार करण्याची आमची भावना होत ऐवजि. प्रथमपणे प्रेक्षकांबाबत ओळखून घेऊन गेला जाईल, अशा विश्वासाने आम्ही दिला. विरंगुळ्यांसाठी आमच्याकडे खूप ढासऱ्या डॉक्टर्स त्यांच्या रुग्णांना ऑफर करावी.
"जीवनात इतकी दु:ख असून फक्त आमच्याखाली आहे. कलाकारांशी संबंधित पर्यायांमध्ये, तुम्हाला आमचं भावना अभिषेपण करण्याचं मानूस झालं. हे समाधान घडू शकतं, पण आता नवीन मुद्दे सुरू झाले आहेत," साहिल म्हटलं.
परिणाम हॅबिटॅटचे सध्या कल्पना करण्यासाठी केबलस फक्त एक उदाहरण आहे; छोट्या मंजुषेचे मंचावरही इतर रचनात्मक प्रभाव दिसतात.
बंगळुरूमध्ये अशा काही नवीन कॉमेडी क्लब चालवण्यात आले आहेत. भारतामधील ह्या क्लबचे व्यवसाय दृष्टिपट साहिलपेक्षा फरकाने ऑपरेशन करते. त्यांचा 'जस्ट बीएलआर' नावाचा क्लब थोडा वेगळा घडवत आहे. येथे प्रेक्षकांना बार्किंग पद्धतीने आकर्षित करण्यास प्रयत्न केले जात आहे.
बार्किंग म्हणजे एखादा स्टँडअप कॉमेडीयन हा क्लबच्या बाहेर उभं राहून विनोद सांगतात. मग तिथे उपस्थित असणाऱ्यांना जर तो विनोद आवडला, तरच ते तिकिट खरेदी करतात.
मात्र, सध्याच्या परस्थितीचा त्यांच्याही व्यवसायावर परिणाम होत असल्याचं नवित यांनी सांगितलं.
नवित पुढे सांगत होते, "आम्ही फक्त ऑफन माइक शो धरतो. हे म्हणजे आमच्याकडे कधीही शो रेकॉर्ड झालेला नाही. त्यामुळे शोमध्ये छिपलेला खेळ बाहेर जाऊ नये. आम्ही दिवशी ऐकडे तीन ऑफन माइक शो घेतो. त्यामुळे क्लबासाठी जे गोष्टींची डर, ते आमच्याकडे कमी आहेत. पण तिकिट विक्रीभावनेवर असे परिणाम झाले ते एकदम सच्चे."
स्टँडअप कॉमेडीच्या माध्यमातून दलितांचा आवाज मांडणाऱ्या कलाकारांना मंच मिळवण्यात अडचण येत आहे.
द हॅबिटॅटमध्ये ' ब्ल्यू मटेरियल ' नावाने एक स्टँडअप शो होत असे.
आज, स्टँड-अप कॉमेडी प्रदर्शनांमध्ये बहुतेक विषयांचा अभिप्राय दिला गेला, परंतु भारतीय समाजातील वास्तविकता, जसे कि जातीचा व्यवस्था, याबद्दल काही खालील ओळींशी सुघड करण्याचा प्रयत्न केला झाला. "ब्ल्यू मटेरियल" हा कार्यक्रम एक ऐसा छान घेऊन चालू राहतो.
स्टँडअपच्या सहभागितेच्या मादतीनुसार आपली दृष्टीकोने सामाजिक सत्यांचा खोज शोधणाऱ्या ब्ल्यू मटेरियल टीमने इथे कार्यक्रम भरवण्यासाठी कोठे झाली अडचण, हे पाहण्यासाठी आम्ही रवी गायकवाडशी, एक स्टँडअप कलाकार आणि त्यांच्या संघाचा सदस्य संपर्क साधला.
रवीने याबद्दल म्हणाले की, "जातगत विश्रष्टता आणि सामाजिक विभागणीशी संबंधित ही घटना घडण्यापूर्वी, खालील ऑडिटरियमच्या पाचव्या डोक्यावर इतक्या-इतक्या उत्सुक लोकांचा निर्धारण असल्याऐवजी फार ओझपचा झाला होता. आता, एखाद्या व्यवसायाच्या प्रतिबंधांमुळे स्थिती और जोरदार झाली."
"आम्ही मुंबई, दिल्ली आणि बंगळूरु येथे ऐसा विषय उभारण्याचा ध्येय घेऊन ओपन माईक सुरू करण्याचा विचार करतो. हे नवीन कलाकारांना अविशिष्ट प्रदर्शन स्थापन करण्याची छान देखील आहे. परंतु 'द हॅबिटॅट' फज़्थौंडची भंडाऱ्यातून जखमी झाल्यानंतर, आम्हाला मंच मिळण्यासाठी कष्ट करावे लागले. एक्स, आता आम्हाला ऑपन माईक डिझाइन करण्यासाठी क्लब शोधण्यासाठी विचारण्यात आलं," रवी सांगतो.
दिलेल्या घटनेमुळे ओपन माइकच्या काळात कलाकारांना देण्यात येणाऱ्या वेळेची कमी झाली, जसे ही रवीने सांगितले. उभयश: रवी मुंबईत काही कार्यक्रम भरवणार्‍या निर्मिती प्रबंधकाशी एकत्र टाळण्यासाठी प्रयत्न करत आहे.
रवी म्हणतो, "मुंबईमध्ये कॉमेडी क्लब चालवणाऱ्या व्यक्तींना ही घटना शक्कळली आहे. त्यांच्यासाठी 'द हॅबिटॅट' जसं प्रभावित होऊ शकते, आमच्या क्लबाची खरगोशी सुरू झाली आहे. आम्ही 40 प्राणींचे समूह आहोत. लवकरच एक बैठक धरू इच्छितो. फक्त त्यानंतर काही थोडी गोष्टी बदलू शકतात."
द हॅबिटॅट क्लबची तोडफोड असो की समय रैनाच्या 'इंडियाज् गॉट लॅटन्स'चा वाद असो, इथे बघतात भारतामधील स्टँडअप कॉमेडी कलाकार आणि क्लब चालकांवर मजबूरी करण्याचा एक प्रश्न। या प्रश्नांचा शिखर छुपलेला असला फार धक्का देणाऱ्या वर्तमान परिप्रेषणाऐवजी ते ढगलेला असेही आहे.
बीबीसीसाठी कलेक्टिव्ह न्यूजरूमचे प्रकाशन.
- कुणाल कामरा: क्या सरकारच्या कारभाई कसे खेळणे, तड़बूझणे आणि प्रखरपणे चिटकणे मान्य असले देशाचे हिताबदल झालं पाहिजे?
- "मला माफीची हवी नसे, माझ्या परितृप्तीसाठी कार्यक्रम स्थळाचा दोष घेणं उपयुक्त आहे": कुणाल कामरा
- कुणाल कामरा संबंधित प्रकरणाच्या निरोपण्यावर अग्रगण्य मंत्री एकनाथ शिंदेची पहिली प्रतिसाद इजवळून कोठडी भाषली? BBC हे गटाखाली जशा कार्यक्रमांत काय म्हणाले?
- कुणाल कामरा: एकनाथ शिंदे कार्यकर्त्यांनी प्रतिसादाने खोईल गेलेला 'हॅबिटॅट स्टुडिओ' कशा मुळभूत होवा व जेणेकरून तो संपला?
- स्टैंड-अप कॉमेडीचा हिस्सा बनुन 'ब्लू मटेरियल' कोण प्रदर्शित करतो? त्यामध्ये दलित कलाकार कशा वक्तव्य देतात?
- कुणाल कामरावरील कारवाई कोणत्या नियमांच्या आधारे?